داروساز به روز

 مقدمه:

امروزه شرکت در مسابقات ورزشی، کسب مدال طلا و ایستادن بر سکوی قهرمانی از آرزوهای بسیاری از جوانان سراسر جهان بشمار می رود.

رسیدن به این موفقیت ها هر چند بسیار غرورآفرین و مسرت بخش می باشد ولی متاسفانه گاه رسیدن به این جایگاه بدلایل مختلفی همچون فشارهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آنچنان ورزشکاران را تحت تاثیر قرار می دهد که خواسته یا ناخواسته هدف اساسی رقابتهای ورزشی که همانا افزایش توانایی های جسمی و روحی، سرگرمی مطبوع و ... است، را به فراموشی سپرده و برای کسب برتری در رقابتهای ورزشی به هر وسیله ای متوسل می شوند. در این مجال تلاش بر این است تا با معرفی مواد دارویی و روشهایی که مورد استفاده ورزشکاران قرار می گیرند و نیز اطلاع رسانی در زمینه عوارض زیانبار ناشی از مصرف این مواد گامی هر چند کوچک در جهت سالم سازی فضای ورزش کشور برداشته شود.

دوپینگ چیست؟

دوپینگ به تجویز یا مصرف هرگونه ماده خارج از بدن هر نوع ماده فیزیولوژیک و یا مواد حاصل از سوخت و ساز آنها که به قصد افزایش غیرطبیعی کارایی ورزشکار صورت گیرد، اتلاق می گردد.

عقاید متفاوتی در مورد تاریخچه دوپینگ مطرح شده است. در آفریقای شرقی در رقصهای مذهبی عرق محلی بنام Dop را بعنوان محرک استفاده می کردند. نکته جالب توجه اینکه در بازیهای المپیک باستانی، گلادیاتورهای رومی را مجبور به خوردن داروهای خاصی می کردند تا مبارزه آنها با خشونت و هیجان بیشتری همراه شده و رضایت تماشاگران را هر چه بیشتر جلب نمایند.

واژه دوپینگ کمتر از 100 سال است که در بین ورزشکاران مرسوم شده است. نخستین مرگ ناشی از دوپینگ در سال 1886 میلادی در یک مسابقه محلی دوچرخه سواری مشاهده شد که دلیل آن مصرف بیش از حد ماده شیمیایی تری متیل گزارش گردید. گزارش موارد دیگر دوپینگ و ظهور عوارض ناشی از مصرف آنها بتدریج جامعه ورزش جهانی را نسبت به مصرف این مواد نگران کرد و در سال 1990 بطور رسمی بررسی ها و تستهای دوپینگ جنبه قانونی پیدا کرد. 

اهداف ورزشکاران از انجام دوپینگ:

داروهای مورد استفاده در دوپینگ بسته به اهداف ورزشکاران در استفاده از آنها، به دستجات مختلفی طبقه بندی می شوند. دسته ای از این داروها باعث تقویت قوای جسمانی ورزشکاران می شوند که بطور کلی به آنها نام نیروزا اطلاق می گردد. برخی از داروها باعث کاهش استرس و افزایش تمرکز ورزشکاران می شوند که استفاده از این داروها در رشته هایی همچون تیراندازی بسیار حائز اهمیت است. عده ای از داروها باعث کاهش وزن ورزشکار می شوند که در رشته های وزنی کاربرد دارند.

دسته ای از داروهای دوپینگ در نوجوانان باعث تسریع رشد آنها می شوند که از مهمترین آنها می توان به هورمونهای رشد اشاره کرد. گاه هدف ورزشکاران از مصرف داروهای نیروزا افزایش گلبولهای قرمز خون می باشد که اینکار باعث افزایش میزان انتقال اکسیژن به بافتهای درگیر در فعالیتهای ورزشی شده و مانع خستگی عضلات می گردد و بالاخره برخی از ورزشکاران برای ممانعت از تشخیص داروها در تستهای دوپینگ، اقدام به مصرف داروهایی می کنند تا داروهای مصرف شده خود را استتار کنند.

دلایل ممنوعیت دوپینگ:

استفاده از داروها در دوپینگ باعث افزایش قوای جسمانی، روحی و ... ورزشکاران شده و به موفقیت های کاذب و موقتی آنها منجر می شود. حال سوال این است که چرا باید مانع ارتکاب عمل دوپینگ شد، با وجود اینکه می دانیم برخی از این مواد جزء داروهای تجویز شده بسیاری از پزشکان برای بیماران مختلف بوده و عملکرد آنها در درمان بیماریها به اثبات رسیده است؟

اصولاً داروها به عنوان ابزارهای موثر برای درمان اختلالات و بیماریهای مختلف شناخته می شوند. البته باید در نظر داشت این مواد ضمن اینکه نقش خود را در درمان بیماریها ممکن است بخوبی ایفا کنند، ولی در عین حال از خود عوارض و حتی گاهی مسمومیت های غیرقابل جبرانی را بر جای می گذارند. شخص دردمند و بیمار به منظور بازیابی سلامت خویش شاید مجبور است عوارض نامطلوب داروها را به جان بخرد، اما در مورد ورزشکاران یعنی سالمترین اقشار جامعه چه توجیهی می توان داشت؟

استفاده از داروهای نیروزا هرچند باعث موفقیت و برتری کاذب ورزشکاران می شود ولی این موفقیت با چنان عوارض سوء فردی و اجتماعی همراه است که اندکی تامل در آنها می تواند به سادگی دلایل ممنوعیت استفاده از آنها را برای هر شخص متفکری به اثبات برساند.

محققین در سالهای اخیر به کرّات اثبات کرده اند که مصرف داروهای مختلف دوپینگ تاثیرات مخرب و جبران ناپذیری بر جسم و روح ورزشکار داشته و حتی در مواردی می توانند منجر به اغماء یا مرگ وی گردند. مثالی از این داروها آمفتامین می باشد که منجر به مرگ بسیاری از مصرف کنندگان از جمله دوچرخه سوار دانمارکی در سال 1965 میلادی گردید.

تستهای دوپینگ:

در اکثر مسابقات ملی و بین المللی برای جلوگیری از عوارض زیانبار و دردناک دوپینگ و همچنین اجرای جوانمردانه مسابقات تمهیدات بسیار سختگیرانه ای اندیشیده می شود که از مهمترین آنها می توان به التزام ورزشکاران به انجام آزمایشات متعددی جهت اطمینان از عدم دوپینگ ورزشکاران شامل تست خون، ادرار و ... قبل، حین و بعد از رقابتها اشاره کرد.

داروهای بکار رفته در دوپینگ: ویژگیها و عوارض

داروهای متعددی با اهداف گوناگون برای دوپینگ ورزشکاران استفاده می شوند که در ادامه برای آشنایی با موارد رایج این داروها و عوارض ناشی از آنها، بطور خلاصه اشاره می گردد:

1- داروهای محرک سیستم عصبی مرکزی

این گروه داروها در جهت افزایش هوشیاری، پنهان کردن خستگی و کاهش اشتها استفاده می گردند. بالا رفتن حرارت، افزایش فشار خون و ضربان قلب، اضطراب، بی خوابی و بالاخره خونریزیهای داخل جمجمه و متعاقب آن مرگ از عوارض شایع این داروهاست.

آمفتامین ها، افدرین، کافئین از جمله مهمترین داروهای سیستم عصبی مرکزی می باشند.

2- ضد دردهای مخدر:

این داروها اغلب برای پنهان کردن درد و آسیب در حین فعالیتهای ورزشی بکار می روند بطوریکه در صورت استفاده از این داروها ورزشکار حتی در صورت آسیب دیدگی جدی در طی مسابقه نیز متوجه درد ناشی از آسیب دیدگی نشده و به فعالیت ورزشی خود ادامه می دهد. واضح است که اینکار چه عوارض زیانبار و جبران ناپذیری می تواند برای سلامت ورزشکار بهمراه داشته باشد.

علاوه بر این خود این داروها با عوارضی همچون اعتیاد، اختلالات تنفسی، خواب آلودگی، عدم تعادل و کاهش تمرکز همراه هستند.

از مهمترین داروهای ضد درد مخدر می توان به مرفین، هروئین، ترامادول و کدئین اشاره کرد.

3- استروئیدهای آنابولیزان:

ساختار اصلی این داروها به تستوسترون بر می گردد که یک هورمون مردانه بوده و توسط Testis ها ساخته می شود. بطور کلی دو نوع اثر شایع و شناخته شده در مورد این داروها عبارتند از اثرات آندروژنی و اثرات آنابولیک که بیشتر عوارض آنها مربوط به اثرات آندروژنی می باشد. این داروها سبب کاهش احساس فشارهای جسمی و روحی توسط ورزشکار در زمان وارد شدن استرس های ناشی از فعالیتهای شدید می شوند. علاوه بر آن ورزشکاران با هدف حجیم کردن توده عضلانی و افزایش قدرت عضلانی نیز از این داروها سوء استفاده می کنند.

عوارض جانبی استروئیدهای آنابولیزان بصورت عوارض جانبی ظاهری و داخلی طبقه بندی می شوند. عوارض ظاهری مانند ریزش مو (غیر قابل برگشت)، پرمویی مردانه در زنان، آکنه، کشش پوست بوده و عوارض داخلی شامل افزایش کلسترول، کاهش اسپرم، سکته مغزی و قلبی، انواع سرطان بویژه کبد و پروستات، ناباروری و عقیمی دائمی می باشد.

4- هورمون رشد:

هورمون رشد نظیر تیروئید نقش اساسی در رشد و تکامل انسان دارد. تنظیم فیزیولوژیک هورمون رشد یک فرایند پیچیده می باشد. عوامل سیستمیک مانند کاهش قند خون، استرس و ورزش باعث ترشح هورمون رشد می گردند. ورزشکاران عمدتاً با هدف کسب توده عضلانی بیشتر و تقلیل چربی بدن به مصرف آنها روی می آورند. از عوارض زیانبار هورمون رشد دیابت، کم کالری تیروئید، التهاب مفاصل، احتباس مایع در بدن و بزرگ شدن قلب می باشد.

5- انسولین

انسولین هورمونی است که از لوزالمعده ترشح می گردد و باعث کاهش قند خون می شود. این هورمون در کبد وظیفه افزایش ذخیره گلیکوژن و در عضله وظیفه افزایش پروتئین، لیپولیز و انتقال گلوکز به داخل سلول را بر عهده دارد. ورزشکاران با هدف سوخت و ساز بیشتر از طریق مصرف این دارو درصدد هستند به افزایش حجم عضلانی کمک کنند غافل از اینکه عوارض انسولین بسیار خطرناک و غیرقابل جبران است. مهمترین آن خطر پایین آمدن ناگهانی قند خون است که مرگ ورزشکار را به دنبال خواهد داشت. سایر عوارض این دارو شبیه عوارض هورمون رشد می باشد.

6- داروهای ادرارآور:

این داروها با عملکردهای متفاوت بر آب و الکترولیتهای بدن (سدیم، پتاسیم و ...) باعث خروج آب از بدن می شود. ورزشکاران با هدف کاهش سریع وزن و رسیدن به رده وزنی مورد نظر و رفع احتباس آب ناشی از استروئیدهای آنابولیزان و همچنین پوشش دادن مصرف داروهای غیرمجاز از داروهای ادرار آور همچون فورزماید و اسپیرونولاکتون استفاده می کنند. از عوارض این داروها می توان به مواردی نظیر نارسایی کلیه، قلب و همچنین گرفتگی عضلانی و احشایی اشاره کرد.

7- داروهای بتابلاکر:

داروهای بتابلاکر داروهایی هستند که در رابطه با بیماریهای قلبی و عروقی، فشار خون و درمان برخی از آریتمی ها بکار می روند. ورزشکاران خاصی از این دارو با هدف بی حرکتی، کاهش ضربان قلب، کاهش استرس در ورزشهایی نظیر تیراندازی و گاهی با هدف کاهش لرزش عضلانی ناشی از اضطراب در ورزشهای فیزیکی شدید سوء استفاده می کنند. داروهایی مانند پروپرانولول و آتنولول از جمله این داروها محسوب شده و عوارض سوء شدیدی مانند نارسایی قلبی، خستگی، اسپاسم برونش ها و افزایش مقاومت راههای هوایی، توهم و کابوس شبانه را دارا می باشند.

* در اینجا لازم است اشاره گردد علاوه بر مصرف داروها گاه از روشهای غیرقانونی نیز برای دوپینگ استفاده می کنند که از مهمترین آنها می توان به دوپینگ خون اشاره کرد.

دوپینگ خون به افزایش گلبولهای قرمز با استفاده از روشهای مصنوعی به منظور افزایش توانایی حمل اکسیژن خون و متعاقب آن افزایش دریافت اکسیژن توسط عضلات درگیر در فعالیتهای ورزشی اتلاق می گردد. هدف از اینکار افزایش قدرت جسمانی ورزشکار و عدم احساس خستگی وی می باشد. این روش با عوارض و پیامدهای دردناکی همچون افزایش غلظت خون و عفونتهای خونی پس از انتقال مانند HIV همراه می باشد.

برخی سوالات رایج:

◄ چرا نباید به همه مکمل های ورزشی اطمینان کرد؟

امروزه با توجه به تقاضای بالای جوانان برای مکمل های ورزشی، علاوه بر کارخانجات معتبر برخی شرکتهای سودجو نیز به توزیع مکملهای ورزشی با ترکیبات دارویی غیر مجاز روی آورده اند. با توجه به اینکه این شرکت ها جهت فروش بیشتر از برچسب هایی بر روی این محصولات استفاده می کنند که گاه با محتویات واقعی محصولات کاملاً مغایرت دارد، لذا مصرف این نوع محصولات نه تنها کمکی به ورزشکاران نمی کند، گاه حتی عوارض بسیار شدیدی را برای آنها بدنبال دارد. بنابراین لازم است ورزشکاران قبل از استفاده از این مکمل ها از صحت این محصولات کاملاً اطمینان حاصل کنند. لازم به ذکر است که برخی از مکمل های ورزشی مانند ویتامین ها و مینرال ها از جمله داروهای درمانی محسوب شده و چون بر تولید آنها نظارت کامل اعمال می شود، ورزشکاران می توانند به طور کامل به این محصولات اعتماد کنند، اما در بقیه موارد چون احتمال آغشته شدن مکمل ها با بعضی از مواد غیرمجاز وجود دارد، باید احتیاط کرد.

◄ آیا هر ورزشکاری نیاز به مکمل دارد؟

در واقع هر ورزشکاری که تغذیه متناسب با ورزش خود را داشته باشد، نیاز خاصی به مکمل ندارد ولی اگر بر این باور است که تغذیه نمی تواند او را به کارایی لازم برساند با مشاوره متخصص تغذیه ورزشی و یا پزشک طب ورزشی می تواند مکمل تائید شده بدون آلودگی را استفاده کند.

◄ بسیاری از هم تیمی های من از داروهای ممنوعه مانند استروئید آنابولیزان استفاده می کنند ولی اتفاق خاصی هم رخ نداده است، چگونه آنرا توضیح می دهید؟

عوارض داروهای ممنوعه همیشه آنی نیست و نسبت به دارویی که استفاده می شود عوارض کوتاه مدت و بلند مدت دارند، مثلاً از عوارض بلند مدت استروئیدهای آنابولیزان سرطان کبد، افزایش فشار خون و کلسترول است که ظاهراً هیچ علایم خاصی هم برای ورزشکار ندارد.

◄ آیا بدون دوپینگ و سوء مصرف مواد نیز می توان قهرمان شد؟

آنچه واضح و مسلم است، آنست که هر انسانی دارای ظرفیتهای خاصی است که اگر تغذیه مناسب و تمرینات به موقع داشته باشد، می تواند به حداکثر آن ظرفیت ها برسد. از لحاظ علمی گفته می شود که اگر فردی تغذیه مناسب همراه با ورزش و شیوه تمرین مناسب داشته باشد، می تواند به حداکثر کارایی و توانمندی جسمانی و روحی خود دست یابد. هر چند گاه لازم است به ازای اضافه کردن شدت تمرینات به دلیل اینکه نمی تواند حجم بیشتری غذا دریافت کند، از ویتامین ها و بعضی از مکملهای مجاز استفاده نماید. برای مثال: یک قرص 500 میلی گرم ویتامین C که از نظر مقدار ویتامینها معادل 3 کیلو پرتقال است، لذا می توان در صورت ضرورت بجای مصرف مقادیر بالای پرتقال از قرصهای ویتامین C به عنوان مکمل استفاده کرد. بنابراین با در نظر گرفتن همه موارد فوق می توان نتیجه گرفت اگر ورزشکاران تمرینات اصولی و تغذیه مناسب داشته و در صورت لزوم از مکملهای مجاز مصرف کنند، مسلماً می توانند به مقام قهرمانی جوانمردانه و انسانی برسند در غیر اینصورت مانند گلادیاتورهایی خواهند بود که به منظور جذب تماشاگران و انتفاع برخی افراد سودجو، آلت دست آنان قرار گرفته اند.